Polycysteus ovarium syndroom (PCOS of PCO)

Ovaria (eierstokken) en ovulatie
De ovaria zijn klieren die zich aan weerszijden van de baarmoeder bevinden. Ze zijn ongeveer even groot als een grote knikker. Ze maken eitjes en verschillende (geslachts-) hormonen aan. Hormonen zijn stoffen die in één deel van het lichaam worden aangemaakt, in de bloedbaan terechtkomen en andere delen van het lichaam beïnvloeden.

• Ovulatie (eisprong) vindt meestal één keer per maand plaats, wanneer er een eitje via de buizen van Fallopi (eileiders) in de baarmoeder terecht komt. Voordat een eitje vrijkomt tijdens de ovulatie, groeit het in een kleine verdikking van de eierstok (een follikel of kleine cyste). Elke maand ontwikkelen zich een aantal follikels, hoewel in de meeste gevallen zich maar één follikel volledig ontwikkelt en ovuleert.
• De belangrijkste hormonen die in de eierstokken worden aangemaakt zijn oestrogeen en progestageen – de belangrijkste ‘vrouwelijke’ hormonen. Deze hormonen spelen een rol bij de ontwikkeling van borsten en spelen een cruciale rol in de menstruatiecyclus. Normaal gesproken maken de hormonen ook kleine hoeveelheden ‘mannelijke’ hormonen aan, zoals testosteron.

Wat is PCOS?
Polycysteus ovarium syndroom (PCOS), voorheen bekend als het Stein-Levanthal syndroom, is een aandoening waarbij ten minste twee van de volgende dingen gebeuren, en vaak alle drie:

• Tenminste 12 follikels (kleine cysten van 2-9 mm groot en volume meer dan 10 cm3) ontwikkelen zich in de eierstokken. (Polycysteus betekent ‘veel cysten’.)
• Het evenwicht van de hormonen die je in de eierstokken worden aangemaakt verandert. Je eierstokken maken met name meer testosteron (mannelijk hormoon) aan dan normaal. Hierdoor krijg je mannelijke kenmerken wat we hyperandrogenisme noemen.
• Je ovuleert niet iedere maand. Sommige vrouwen ovuleren helemaal niet. (Bij PCOS ontwikkelen de follikels zich niet volledig, waardoor er vaak niet wordt geovuleerd). Als je niet ovuleert, wordt je ook niet ongesteld. Dit verschijnsel noemen we oligo-amenorroe (amenorroe is niet menstrueren, oligo is veel of vaak – herhaald niet menstrueren dus).
• Het is mogelijk om polycysteuze eierstokken te hebben zonder de typische symptomen van PCOS.
• Het is ook mogelijk om PCOS te hebben zonder veel cysten in de eierstokken.

Hoe vaak komt PCOS voor?
PCOS komt veel voor, in elk geval vaker dan we denken. Onderzoek heeft aangetoond dat 1 op de 4 jonge vrouwen polycysteuze eierstokken heeft (eierstokken met veel kleine cysten). Veel van deze vrouwen zijn echter gezond, ovuleren normaal en hebben geen hoog gehalte aan mannelijke hormonen.

Men neemt aan dat 6-10% van de gezonde fertiele (vruchtbare) vrouwen polycysteus ovarium syndroom heeft – dat wil zeggen twee of meer van de hierboven genoemde symptomen. Het kunnen er echter meer zijn. Deze cijfers zijn op grond van Amerikaans onderzoek.

Wat is de oorzaak van PCOS?
De precieze oorzaak is niet geheel duidelijk. Waarschijnlijk spelen een aantal factoren een rol, waaronder:Insuline
Insuline is een hormoon dat in de pancreas (alvleesklier) wordt aangemaakt. De belangrijkste rol van insuline is het onder controle houden van je bloedsuikerspiegel, met name door ervoor te zorgen dat vet- en spiercellen suiker opnemen als je bloedsuikerspiegel omhoog gaat. Een ander effect van insuline is ervoor te zorgen dat de eierstokken testosteron (mannelijk hormoon) aanmaken.

Vrouwen met PCOS lijden aan zgn. insulineresistentie, wat wil zeggen dat de cellen in het lichaam weerstand hebben tegen het effect van een normale insulinespiegel. Meer insuline wordt aangemaakt om de bloedsuikerspiegel op een normaal peil te houden. Men vermoedt dat dit de belangrijkste onderliggend oorzaak van PCOS is. Het zorgt ervoor dat de eierstokken teveel testosteron aanmaken. Een hoog gehalte van insuline en testosteron verstoren de normale ontwikkeling van follikels in de eierstokken. Daardoor kan het zijn dat er zich wel veel follikels vormen, maar dat ze zich vaak niet volledig ontwikkelen. Dit zorgt voor problemen met de ovulatie, de menstruatie en vruchtbaarheid.

Het teveel aan testosteron zorgt tevens voor een sterkere haargroei op het lichaam en minder haar op het hoofd. Er is dus een sterke relatie tussen hyperandrogenisme (teveel mannelijke eigenschappen) en insulineresistentie, waarbij men eigenlijk nog niet weet wat nu ‘kip of ei’ is. Het teveel aan insuline leidt ook tot zwaarlijvigheid.

Luteiniserend hormoon (LH)
Dit hormoon wordt in de hypofyse aangemaakt. Het stimuleert de eierstokken te ovuleren en werkt naast insuline om de productie van testosteron te bevorderen. Een hoge LH-spiegel wordt bij ongeveer 40-50% van de vrouwen met PCOS aangetroffen. In combinatie met een hoge insulinespiegel betekent dit dat de eierstokken waarschijnlijk teveel testosteron aanmaken.

Erfelijke factoren
Genetische factoren spelen waarschijnlijk ook een rol. Eén of meer genen kunnen de kans op PCOS vergroten. PCOS wordt niet direct van ouders op kinderen overgedragen, maar er kan een familieverband zijn. Ook deze oorzaak is veelal met de vegatest op te sporen en op te lossen.

Gewicht
Overgewicht is niet de onderliggende oorzaak van PCOS. Het kan er echter wel voor zorgen dat de resistentie (weerstand) tegen insuline groter wordt, waardoor er nog meer insuline wordt aangemaakt, wat weer als gevolg heeft dat je nog dikker wordt, etc. Hoewel het moeilijk is af te vallen, kan gewichtsafname deze vicieuze cirkel wel doorbreken.

Wat zijn de symptomen en problemen van PCOS?
Symptomen die voorkomen als je niet ovuleert:

• 70% van de vrouwen met PCOS heeft menstruatieproblemen: onregelmatige of lichte menstruatie of helemaal geen menstruatie.
• Vruchtbaarheidsproblemen – om zwanger te worden, moet je ovuleren. Het kan zijn de je niet iedere maand ovuleert, en sommige vrouwen met PCOS ovuleren helemaal niet. PCOS is één van de belangrijkste oorzaken van onvruchtbaarheid.

Symptomen die kunnen voorkomen als je teveel testosteron (mannelijk hormoon) aanmaakt:

• Overtollige haargroei (hirsutisme) komt voor bij meer dan de helft van de vrouwen met PCOS, met name op het gezicht, de onderbuik en de borstkas. In sommige gevallen is dit het enige symptoom.
• Acné kan aanhouden na de (normale) tienerjaren.
• Minder haar op het hoofd (vergelijkbaar met kaalheid bij mannen) komt in sommige gevallen voor.

Andere symptomen:

• Overgewicht – ongeveer 40% van de vrouwen met PCOS is zwaarlijvig.
• Depressie of lage eigendunk kunnen voorkomen als gevolg van de andere symptomen.

In de meeste gevallen komen de symptomen opzetten in de late tienerjaren of vroege volwassenheid. Niet elke vrouw met PCOS heeft alle symptomen. Sommige vrouwen hebben bijvoorbeeld alleen maar overtollige haargroei, terwijl ze wel normaal menstrueren en vruchtbaar zijn.

De symptomen kunnen variëren van licht tot zeer ernstig. Wat meer haargroei kan normaal zijn, en het is lastig aan te geven wanneer er sprake is van overtollige haargroei bij vrouwen met PCOS. Ernstige PCOS toont echter een duidelijke overtollige haargroei, onvruchtbaarheid en zwaarlijvigheid. De symptomen kunnen in de loop van de tijd ook veranderen. Zo kan acné op middelbare leeftijd een minder groot probleem worden, terwijl de haargroei in een hogere versnelling terecht komt.

Mogelijke problemen van PCOS op de lange termijn
Als je PCOS hebt, dan heb je op den duur een grotere kans op type 2 diabetes, een hoog cholesterolgehalte en mogelijk een hoge bloeddruk. Lukt het om zwanger te worden dan is er een hogere kans op ontwikkeling van diabetes tijdens de zwangerschap. Ongeveer 10% van de vrouwen met PCOS ontwikkelt op enig moment diabetes. Ook neemt bij PCOS de kans op hart- en vaatziekten groter. Deze verhoogde risico’s hebben te maken met de bestaande insulineresistentie en het overgewicht. 

Als je niet of heel onregelmatig ongesteld wordt, dan heb je wellicht ook een grotere kans op baarmoederkanker. Er is echter niet veel bewijs voor dit verband, en als er al een risico is, dan is het waarschijnlijk klein.

Bij vrouwen met PCOS komt relatief vaker de aandoening slaapapneu voor.

Is onderzoek nodig?
Het kan zijn dat onderzoek wordt aangeraden om de diagnose te bevestigen en om andere aandoeningen uit te sluiten.

• Bloedonderzoek kan worden gedaan om bepaalde hormonen te meten, bijvoorbeeld testosteron en LH, hormonen die bij vrouwen met PCOS in de regel hoog zijn.
• Een echo van de ovaria wordt geadviseerd. Het is een pijnloos onderzoek dat geluidsgolven gebruikt om een beeld te vormen van structuren in het lichaam. De echo maakt de polycysteuze ovaria zichtbaar.  

Vaak wordt geadviseerd om regelmatig je bloedsuiker, bloeddruk en cholesterol te laten controleren om eventuele afwijkingen zo vroeg mogelijk op het spoor te komen. De frequentie van controle hangt af van je leeftijd, je gewicht en andere factoren. Als je ouder dan 40 bent, wordt in elk geval controle om de drie jaar aanbevolen.

Wat is de behandeling van PCOS?
Regulier claimt dat er geen genezing is voor PCOS. De symptomen kunnen worden behandeld en de gezondheidsrisico’s teruggedrongen. Met de vegatest is evenwel de oorzaak van de PCOS te achterhalen. en op die manier de klachten blijvend te elimineren.

Bij overgewicht moet je proberen af te vallen
Afvallen helpt de hoge insulinespiegel te verlagen. Als gevolg daarvan wordt er ook minder testosteron aangemaakt, waardoor de kans dat je gaat ovuleren groter wordt en mogelijke menstruatieproblemen minder erg worden, je kans op vruchtbaarheid stijgt en je haargroei en acné minder kunnen worden. Ook het risico op de langere termijn van problemen zoals diabetes, hoge bloeddruk, etc., neemt af.

Het kan moeilijk zijn om af te vallen. Een combinatie van minder eten en meer bewegen is het beste. Advies van een diëtist(e) is gewenst. Zelfs als je een beetje afvalt, kan dat al een positief effect hebben.

Het behandelen van de haargroei
Haargroei heeft de maken met het verhoogde testosterongehalte.

• Ongewenst haar kan worden verwijderd. De meeste behandelingen moet je wel van tijd tot tijd herhalen, hoewel bijvoorbeeld elektro- en laserbehandeling langer effectief zijn (maar ook duurder, en de vraag is of je verzekering ze vergoedt).
• Eflornithine crème kan worden voorgeschreven bij versterkte haargroei (hirsutisme) in het gelaat. Het neutraliseert een enzym dat betrokken is bij het aanmaken van haar in de huid. Er is bewijs dat deze crème ongewenste haargroei tegen gaat, hoewel het effect snel verdwijnt als je met de behandeling stopt. 
• Je kan ook medicijnen oraal innemen. Ze verminderen de hoeveelheid testosteron of blokkeren de werking ervan. Voorbeelden zijn:
  • ‘De pil’. Er bestaan veel soorten ‘pil’, en ze verminderen allen de hoeveelheid testosteron en daarmee de haargroei.
  • Cyproteronacetaat lijkt op progesteron en gaat de werking van testosteron tegen. Het wordt in de regel gecombineerd met oestrogeen in een speciale anticonceptiepil genaamd Dianette®. Dianette® wordt meestal voorgeschreven om de menstruatie te reguleren, om haargroei en acné te verminderen, en het is een goed voorbehoedsmiddel. 
  • Andere medicijnen worden soms door specialisten aangeraden als de pil of Dianette® niet helpen of niet geschikt zijn.

Medicijnen die oraal worden ingenomen hebben 3-9 maanden nodig om volledig te werken. Je moet ze daarna blijven gebruiken om te voorkomen dat je haar weer overtollig gaat groeien. In de tussentijd moet je zelf het overtollige haar blijven verwijderen. 

Het behandelen van acné
De behandeling van acné bij vrouwen met PCOS is hetzelfde als de behandeling die bij andere gevallen van acné worden gebruikt. De pil en dan met name Dianette®, helpen vaak ook al goed om dit probleem op te lossen. Zie onze folder over ‘Acné’, ‘Topicale behandelingen bij acné’ en ‘Antibiotica bij acné’ voor meer informatie.

Sommige vrouwen die niet of onregelmatig ongesteld worden willen hier niet voor worden behandeld. Als je langere tijd niet ongesteld wordt, kan dit de kans op baarmoederkanker echter groter maken dan wanneer je regelmatig ongesteld wordt.

Daarom wordt vrouwen met PCOS aangeraden om de pil te gebruiken, omdat die ontrekkingsbloedingen geven die lijken op ongesteldheid. Is de pil niet geschikt dan kan je maandelijks een paar dagen progestageen gebruiken voor hetzelfde effect. Als geen van beide opties geschikt zijn, dan kan je arts een regelmatige echo aanbevelen om mogelijke baarmoederproblemen vroegtijdig te signaleren.

Vruchtbaarheidsproblemen
Hoewel de vruchtbaarheid vaak sterk verminderd is, moet je nog steeds een voorbehoedsmiddel gebruiken als je niet zwanger wilt worden. De kans op zwangerschap hangt af van hoe vaak je ovuleert. Sommige vrouwen met PCOS ovuleren zo nu en dan, anderen helemaal niet.

Als je niet ovuleert en toch zwanger wilt worden, dan kan een specialist vruchtbaarheidsbehandelingen aanraden, met een goed kans van slagen. Vergeet echter niet dat de kans dat je zwanger wordt aanzienlijk kleiner is als je overgewicht hebt. Als je last hebt van overgewicht, dan is het verstandig om eerst af te vallen.

Metformine en andere insulinebevorderende medicijnen
Metformine is een medicijn dat veel wordt gebruikt om mensen met type 2 diabetes te behandelen. Het maakt de lichaamscellen gevoeliger voor insuline, waardoor de bloedsuikerspiegel lager kan worden en de onderliggende oorzaak van PCOS wordt teruggedrongen – zie boven. Andere vergelijkbare medicijnen zijn rosiglitazon (Avandamet of Avaglim) en pioglitazon. Voor bepaalde mensen met PCOS kan een specialist dit soort medicijnen aanraden. Meer onderzoek is echter nodig om de rol van deze medicijnen bij de behandeling van PCOS vast te stellen, onder andere naar de cardiovasculaire risico’s van dergelijke medicatie.

Lange termijnproblemen voorkomen
Een gezonde leefstijl is belangrijk om de lange termijnproblemen die hierboven zijn beschreven te voorkomen: gezond eten, regelmatige lichaamsbeweging, afvallen als je zwaarlijvig bent, en niet roken.